„Ojciec Ortodoksji” urodził się pod koniec III wieku po Chrystusie, przypuszczalnie w Aleksandrii. Według kontynuacji Historii Kościelnej Euzebiusza z Cezarei, spisanej przez Rufina z Akwilei już jako chłopiec został zauważony przez biskupa miejsca Aleksandra, gdy wraz z innymi chłopcami brał udział w odtwarzaniu rytuału Chrztu Świętego, pełniąc rolę szafarza. Biskup po przepytaniu młodego Atanazego doszedł do wniosku, że udzielone Chrzty były ważne oraz że chłopiec wykazuje predyspozycje do misji kapłańskiej. Sokrates przekazuje inną wersję tego wydarzenia, twierdząc że chłopcy naśladowali kapłanów i ich święcenia. Sozomen z kolei wskazuje na zdolności Atanazego do nauki, tak iż biskup postanowił uczynić go swoim sekretarzem a Atanazy wykształcił się biegle w gramatyce i retoryce. Nawiązał również przypuszczalnie kontakty z egipskimi ojcami pustyni, co zaowocowało potem spisaniem żywota św. Antoniego opata.
Po rozpoczęciu panowania Konstantyna Wielkiego, w wieku około dwudziestu lat napisał dwa traktaty: Contra Gentes (Przeciw poganom) oraz (Oratio) De Incarnatione (O Wcieleniu). Były skierowane głównie przeciwko wierzeniom pogan i żydów i napisane bez wątpienia przed wyjściem na jaw herezji ariańskiej, pomijają bowiem kwestię relacji Syna do Ojca. W każdym razie uderzały w błędy ducha czasów Aleksandrii – wieloetnicznego miasta, stolicy Egiptu – spichlerza i wielkiego ośrodka handlowego Imperium Rzymskiego. To tu już w II wieku działał Klemens Aleksandryjski, w III stuleciu po Chrystusie zaś szkoła Orygenesa. Tu również, około roku 320 miało miejsce wystąpienie kapłana Ariusza, który oskarżył biskupa Aleksandra o herezję sabeliańską. Sabelianizm był jednym z przejawów tzw. modalizmu czyli poglądu o istnieniu jednego Boga (jako monady), którego przejawami (formami działania – modi) są Ojciec, Syn i Duch Święty, jaki pojawił się w III wieku. W rezultacie, jak odnotował potem sam św. Atanazy w swej Apologii przeciw arianom (VI), Ariusz został złożony z urzędu przez biskupów Egiptu i Libii (por. Depositio Arii). Atanazy uczestniczył w owym synodzie jako diakon.
Potępiony heretyk udał się do Azji Mniejszej, gdzie znalazł opiekuna w osobie Euzebiusza z Nikomedii i jego stronnictwa. Jego zwolennicy zamierzali podjąć interwencję w celu przywrócenia Ariusza na łono Kościoła w Aleksandrii. Teorie o pochodzeniu arianizmu są różnorakie – jedni widzą w nim wpływ filozofii neoplatońskiej, inni arystotelizmu, jeszcze inni – wpływy żydowskiej zhellenizowanej diaspory.
W roku 325 cesarz Konstantyn postanowił rozwiązać kontrowersję ariańską poprzez zwołanie soboru do Nicei nad Propontem czyli dzisiejszym Morzem Marmara. Główną rolę na Soborze odgrywał biskup kordowiański Hozjusz Atanazy uczestniczył w nim jako sekretarz biskupa Aleksandra i również wyróżnił się podczas obrad. Jak pisze św. Grzegorz z Nazjanzu w Oratione XXI stanowiącej apologię św. Atanazego: „choć nie zaliczony jeszcze w poczet biskupów, był w pierwszych szeregach pośród uczestników Soboru, albowiem pierwszeństwo było należne tak urzędowi, jak i cnocie”. Credo nicejskie przyjęło określenie: homoousion (ὁμοούσιον , współistotny), o którego o jotę miały się różnić późniejsze „kompromisowe” wyznania wiary rozmytej. Sobór zdecydował o wygnaniu Ariusza, jego dzieła zniszczono.
Po soborze biskup Aleksander zmarł i, przypuszczalnie w roku 328 liczący niespełna 30 lat, Atanazy został konsekrowany na biskupa Aleksandrii. Pierwsze lata jego pontyfikatu przebiegały spokojnie. Wiemy że wspierał monastycyzm egipski i ewangelizację Etiopii, której pierwszym biskupem został (św.) Frumencjusz. Tymczasem na dworze w Konstantynopolu – nowej stolicy cesarstwa zaszły zmiany. Do łask Konstantyna wrócił sprzyjający Ariuszowi Euzebiusz z Nikomedii, wcześniej znajdujący się na wygnaniu. Oznaczało to presję na cesarza by odwołał z wygnania również Ariusza. Euzebiusz napisał list również do samego Atanazego, przedstawiający Ariusza jako człowieka niezrozumianego właściwie. Wkrótce nacisk zaczął działać i sam Konstantyn zwrócił się do Atanazego z wezwaniem by ci, którzy zgodzą się na akceptację nicejskiego wyznania wiary, zostali przywróceni do jedności z Kościołem (nie funkcjonował wówczas modernistyczny konstrukt „niepełnej jedności”). Atanazy odmówił przyjęcia Ariusza, wskazując że nie ma żadnej wspólnoty między Kościołem i osobami podważającymi Bóstwo Chrystusa. W odpowiedzi biskup Euzebiusz rozpoczął akcję zniesławiania Atanazego i wysuwania wobec niego zarzutów o charakterze kanonicznym i politycznym. Wśród nich znalazły się m.in. młody, niekanoniczny wiek biskupa Aleksandrii w momencie konsekracji (niecałe 30 lat), profanację w sprawie duchownego imieniem Ischyras, nakładanie podatku płóciennego na prowincje oraz skazanie na śmierć niejakiego Areniusza. Zarzuty te i lobbying prowadzony Euzebiusza z Nikomedii spowodowały wezwanie Atanazego przez cesarza do odpowiedzi na nie przed synodem. Ostatecznie po 30 miesiącach zwłoki Atanazy zgodził się złożyć odpowiedź na zarzuty na synodzie w Tyrze (335). Jak się okazało synod jednak złożony był w większości z jego przeciwników i Atanazy zdecydował się na nagły wyjazd z Tyru morzem, z grupką przyjaciół do Konstantynopola by porozmawiać z cesarzem. Potępiono go w Tyrze zaocznie.
W Konstantynopolu Biskup Atanazy zaskoczył Konstantyna wracającego z polowania i zażądał by zapewniono mu sprawiedliwe wysłuchanie w jego obecności. Cesarz zgodził się i gdy przeciwnicy biskupa Aleksandrii ponowili swe zarzuty skazał Atanazego na wygnanie do Trewiru. Wyruszył zatem Atanazy w lutym roku 336 do Germanii, gdzie przybył kilka miesięcy później, życzliwie przyjęty przez miejscowego biskupa Maksymina oraz najstarszego syna cesarza – Konstantyna. W tym samym roku 336 Ariusz miał zostać przyjęty ponownie na łono Kościoła, jednak zmarł nagle w męczarniach po przybyciu do Konstantynopola, w sobotę, w przeddzień synodu, który miał go przyjąć.
Atanazy na wygnaniu nad Mozelą przebywał niemal dwa i pół roku. W maju roku 337 zmarł cesarz Konstantyn, ochrzczony przez Euzebiusza z Nikomedii na kilka dni przed zgonem. Augustem został jego syn Konstantyn i pozwolił zaraz Atanazemu na powrót do jego diecezji. Na jesieni roku 337 Atanazy wrócił do Aleksandrii, radośnie witany przez wiernych. Jednakże Konstantyn postanowił podzielić rządy w olbrzymim imperium – Wschód przypadł jego bratu Konstancjuszowi, na którego wpływ wywarła frakcja ariańska. Ponowiono dawne zarzuty przeciw Atanazemu, dodając do nich ignorowanie postanowień synodu. W roku 340 stronnictwo Euzebiusza z Nikomedii wprowadziło siłą Grzegorza z Kapadocji na stolicę biskupią nad Nilem, podjęło też dalsze działania mające zapobiec powrotowi Atanazego na biskupstwo. Atanazy postanowił ruszyć do Rzymu i przedstawić swą sprawę papieżowi (św.) Juliuszowi. Ten stanął w jego obronie i zwołał synod biskupów, który po zbadaniu sprawy patriarchy Aleksandrii, ogłosił jego niewinność.
Kilkuletni pobyt św. Atanazego w Rzymie przyczynił się m.in., jak zaświadcza św. Hieronim w jednym ze swoich listów (Ep. CXXVII), do zaszczepienia monastycyzmu w zachodniej Europie. Z pobytem tym wiąże się również być może powstanie tzw. Kodeksu Watykańskiego – jednego z najstarszych zachowanych manuskryptów zawierających Pismo Święte ( DigiVatLib ). Badacze spierają się czy przeważają w nim wpływy aleksandryjskie czy rzymskie, co można pogodzić hipotezą o wpływie Atanazego i towarzyszących mu na wygnaniu skrybów na powstanie rękopisu.
Zachód okazał się odporny na arianizm i wreszcie Atanazy został wezwany do Mediolanu przez cesarza Konstansa, który oznajmił mu wolę zakończenia rozłamu wywołanego herezją ariańską. W roku 343 Atanazy udał się do Galii a następnie z biskupem Kordowy Hozjuszem na synod w Sardice (obecnie Sofia w Bułgarii), gdzie potwierdzono niesłuszność kierowanych wobec niego zarzutów. Stronnicy ariańscy zgromadzili się w Filippopolis w Tracji (obecnie Płodwiw), gdzie ogłosili ekskomunikę Atanazego i jego stronników. Pod ich naciskiem cesarz Wschodu Konstancjusz zabronił Atanazemu powrotu na swą diecezję pod karą śmierci.
Atanazy tymczasem dotarł do Naissus (obecnie Nisz w Serbii), gdzie spędził Wielkanoc roku 344 i skąd skierował się na prośbę cesarza Konstansa do Akwilei (w obecnym regionie Włoch – Friuli, w starożytności jednego z największych miast cesarstwa). W czerwcu roku 345 zmarł tymczasem Grzegorz z Kapadocji, którego przeciwnicy Atanazego wprowadzili na stolicę aleksandryjską. Cesarz Konstancjusz zgodził się na powrót Atanazego, który tymczasem z Akwilei udał się do Trewiru a potem do Rzymu. Ostatecznie zdecydował się wrócić i wyruszył przez Adrianopol do Antiochii, gdzie spotkał się z Konstancjuszem.
To drugie wygnanie Atanazego zakończyło się ponownym uroczystym przyjęciem go w Aleksandrii, nie było jednak ostatnim. W styczniu 350 roku zamordowano cesarza Konstansa. Organizator spisku Magnencjusz został w roku 353 pokonany przez Konstancjusza, który objął rządy na Zachodzie. Tymczasem, w kwietniu 352 roku zmarł Juliusz I i papieżem został Liberiusz. Przez pierwsze dwa lata bronił ortodoksji katolickiej, jednakże wyrzucony na wygnanie podpisał pod naciskiem bliżej nieokreśloną „kompromisową formułę wiary”. W roku 355 Konstancjusz zorganizował synod w Mediolanie, na który przybył z obnażonym mieczem. Synod ten potępił Atanazego, ale i biskupa Kordowy Hozjusza oraz św. Hilarego z Poitiers. Atanazy został ponownie wygnany – 8 lutego 356 roku do kościoła pod wezwaniem św. Tomasza, gdzie sprawował liturgię wtargnęła zbrojna horda by go aresztować.
Jego miejsce zajął wprowadzony siłą ariański biskup Grzegorz. Atanazy udał się na pustynię w górnym Egipcie, gdzie spędził kolejne sześć lat, prowadząc życie mnicha. Napisał wówczas część swoich dzieł w tym apologie, oraz Historię arianizmu. W listopadzie roku 361 zmarł cesarz Konstancjusz. Nastąpił po nim Julian, który otrzymał przydomek Apostaty. Poganie podnieśli głowy: biskup – uzurpator Grzegorz został uwięziony i zamordowany. Tymczasem, Julian wydał edykt pozwalający na powrót wygnanych biskupów do swoich diecezji. Atanazy pojawia się jednak w listach i edyktach Juliana Apostaty jako postać opisywana zdecydowanie negatywnie. Jest tam określony jako osoba „zuchwała”, „inteligentny drań”, „nieprzyjaciel bogów” (pogańskich), który miał śmiałość chrzcić greckie niewiasty z wyższych sfer podczas panowania cesarza. Julian próbował też odwieść aleksandryjczyków od składanych w roku 362 próśb o przywrócenie Atanazego na tamtejszą stolicę biskupią, twierdząc zarazem że wcześniejszych edykt „tolerancyjny” nie obejmował patriarchy.
Atanazy wrócił do Aleksandrii w lutym roku 362 i wkrótce spotkał się z próbą ponownego wygnania w rezultacie wspomnianych wyżej listów Juliana. Gdy w październiku roku 362 wierni oznajmili że będą bronić biskupa przeciw niesprawiedliwemu rozrządzeniu cesarza, Atanazy oznajmił że się podporządkuje ale jego nieobecność będzie tym razem krótka. I rzeczywiście, po śmierci Juliana w czerwcu roku 363, Atanazy wrócił do Aleksandrii i nowy cesarz Jowian potwierdził go jako biskupa miejsca. Na jesieni tegoż roku spotkał się w Antiochii z cesarzem, który zmarł jednak w lutym kolejnego roku.
Cesarzem na wschodzie został Walens, który sprzyjał arianom oraz potwierdził dekrety Konstancjusza o wygnaniu biskupów. Zatem na jesieni roku 364 Atanazy ponownie znalazł się na wygnaniu. W październiku opuścił Aleksandrię i zamieszkał w jego okolicy. Cesarz jednak, obawiając się buntu mieszkańców miasta, pozwolił wkrótce na jego powrót. W roku 366 zmarł papież Liberiusz a jego następcą został energiczny reformator – Damazy. Atanazy zajmował się tymczasem naprawianiem szkód powstałych w okresie ariańskiego zamętu. W liście na rok liturgiczny 367 zawarł kanon pism Nowego Testamentu, tożsamy z opublikowanym przez papieża Damazego w roku 382 i ogłoszonym potem przez synod w Kartaginie (397). Obok polemiki z arianami, dotyczącej Bóstwa Chrystusa, bronił również Bóstwa Ducha Świętego. Szczególną popularność zyskał wspomniany już żywot św. Antoniego Opata.
Zmarł 2 maja roku 373, konsekrując na swego następcę na stolicy aleksandryjskiej Piotra.
Świat jęknął i zdumiał się że jest heretycki ale na szczęście byli tacy jak święty Atanazy, którzy odrzucali ówczesny pseudo-ekumenizm czyli semi-arianizm.
