WIERZE UFAM MIŁUJĘ

Na mocy układów z Jałty i Poczdamu po zakończeniu II Wojny Światowej zostały wytyczone w Europie nowe granice wielu państw. Polska utraciła prawie połowę przedwojennego terytorium – czyli Kresy Wschodnie, zyskała dużo mniej – czyli Ziemie Zachodnie i Północne. Przesunięcie Polski „na zachód” zostało połączone z przemieszczeniem wielu milionów ludzi. Sowieci bardzo szybko wcielali postanowienia jałtańskie w czyn i choć działania wojenne jeszcze trwały, tuż za frontem posuwały się rzesze bezdomnych, tzw. „repatriantów”, którzy mieli zająć zniszczone tereny Ziem Odzyskanych. Na Wschodzie pozostawili zagospodarowane przez wieki wsie i miasta, gdzie w ciągu 600 lat polskiej obecności były tworzone i gromadzone nieprzebrane skarby materialne i kulturalne.

MATKA BOŻA OSTROBRAMSKA

Wyjeżdżając z rodzinnych stron wychodźcy mieli prawo wziąć tylko najkonieczniejsze przedmioty, pomocne w przeżyciu długotrwałej podróży w nieznane. Transportowano ich towarowymi pociągami, przeważnie w odkrytych wagonach. Wyjeżdżano zwykle całymi rodzinami lub parafiami, aby w nowych miejscach osiedlić się wspólnie.

Oprócz przynaglania ze strony władz sowieckich impulsem do szybkiego opuszczenia Kresów były potworne mordy dokonywane przez Ukraińców, którzy przeprowadzali czystkę etniczną. Na przestrzeniach zamieszkanych w ciągu długich wieków przez ludność wielu religii, kultur i jeżyków zapanowała istna apokalipsa.

Matka Boża Zwycięska z Mariampola na Podolu (obecnie we Wrocławiu)

I zadziwia, że w tych dramatycznych okolicznościach społeczność polska opuszczająca strony rodzinne zabrała nie tylko najkonieczniejsze rzeczy osobiste, ale mimo zakazów, często z narażeniem życia wywiozła też z kresowych świątyń wiele cennych przedmiotów kultu religijnego: święte obrazy, krzyże, relikwiarze, ratując je tym samym przed pewną zagładą. Wierzono też w opiekuńczą moc cudownych ikon, pamiętano, że stanowią one często pamiątki historyczne. Przed ołtarzami kresowych świątyń bowiem wodzowie i królowie niegdyś się modlili i składali sztandary pokonanych nieprzyjaciół Ojczyzny. Przedmioty kultu ratowali wywożąc z Kresów biskupi i kapłani, zakonnicy i ludzie świeccy, pragnąc utrzymać tym samym choć symboliczną więź z rodzinną ziemią. Troska o korzenie, o zachowanie ciągłości pokoleń, to motywy działań ówczesnych wychodźców.

Matka Boska Berdyczowska (kopia w Jaworzu koło Bielska Białej)

Opuszczane przez Polaków kościoły ulegały dewastacji. Miejscowa ludność prawosławna i niestety grekokatolicka dążyła do zatarcia śladów polskości i katolicyzmu. Celowo były niszczone wiec zabytkowe wnętrza; palono, rąbano ołtarze, rzeźby, obrazy bez względu na ich wartość artystyczną. Budynki sakralne zamieniono na sale kinowe, muzea ateizmu lub składy materiałów budowlanych. Należy więc żałować, że Polacy opuszczający Kresy mogli uratować tylko znikomą liczbę bezcennych skarbów sakralnych i pamiątek narodowych.

Dziś, ponad 50 lat po zakończeniu wojny, nie jest jeszcze w pełni znana lokalizacja ocalonych przedmiotów. Przyczyniła się do tego cenzura, która nie pozwalała mówić o Lwowie czy Wilnie, Wołyniu czy Podolu. Przez długie lata kresowe tematy stanowiły tabu. Wyrosły więc pokolenia Polaków, które zagadnień Utraconej Ziemi nie znają. Obecnie, po zniesieniu cenzury, ukazują się nieliczne publikacje poświęcone pojedynczym zabytkom lub ich zespołom znajdującym się w niektórych diecezjach. Są to artykuły w czasopismach, foldery lub druki zwarte. Brak jednak nadal ujęcia całościowego, z tej racji więc podjęłam poszukiwania rozproszonych po całej Polsce przywiezionych z kresowych świątyń przedmiotów kultu. Badania te są trudne, a wyniki jeszcze niepełne, lecz pozwalają na pierwsze uogólnienia.

Ustaliłam lokalizację 200 przedmiotów kultu, z tego 50% znajduje się na Śląsku Górnym i Dolnym. Drugie wielkie skupisko utworzyło się na południu kraju, ponadto w województwach warszawskim i gdańskim. Tymi pamiątkami został więc wyznaczony wielki szlak wygnańczy i określona geografia osadnictwa „repatriantów” na ziemiach Polski pojałtańskiej.

 Matka Boża Pięknej Miłości z Łopienki (obecnie Polańczyk)

Według dotychczasowych obliczeń zabytki kresowe znajdują się w 41 miastach i w 63 wsiach. Można wiec wnioskować, że chłopi polscy uratowali ich więcej, a w swej głębokiej wierze szukali wsparcia u Boga w dniach ciężkich doświadczeń wygnania z ojcowizny.

Znaczna liczba przedmiotów kultu religijnego znalazła się we Wrocławiu (13), Warszawie (8) i w Gdańsku (6), czyli tam, gdzie były największe zniszczenia. Zrujnowane świątynie wchłonęły je szybko, były one zalążkiem wyposażenia odbudowywanych obiektów. Kraków stanowił główną bazę dla wychodźców, z tego powodu znajduje się tam 18 kresowych zabytków.

Z dotychczasowych ustaleń wynika, że przywieziono sakralne pamiątki z 92 kresowych miast i wsi.

W omawianym zbiorze przedmiotów kultu na pierwszy plan wysuwa się wielka grupa zabytków maryjnych – 143 obrazy i rzeźby. Z kultem Pana Jezusa wiąże się 19 zabytków, z kultem Świętych Pańskich 28 obrazów, reszta to relikwiarze, krucyfiksy czy drobne przedmioty, do których się modlono.

Tak znacząca przewaga obrazów i rzeźb związanych z Matką Bożą może świadczyć o maryjnych cechach religijności polskiej. W Niej widziano niezawodną Orędowniczkę i Opiekunkę w czasach rzezi, pogromów i zsyłek na Kresach. Ona także towarzyszyła wiernym czcicielom w tułaczce.

Zbiór 143 obrazów i rzeźb maryjnych jest bardzo zróżnicowany. Są to koronowane, obite srebrną szatą ogólnie czczone wizerunki, jak i mało dotychczas znane, ale bliskie sercom wygnańców wyobrażenia Madonny.

Zabytki te pochodzą z rozmaitych epok. Noszą cechy gotyku, renesansu, baroku, rokoka lub stylów późniejszych. Ich układ ikonograficzny, symbolika zostały podyktowane nie tylko wymogami sztuki, ale też względami religijnymi. Jako nośniki idei podlegały określonym rygorom.

Od początku chrześcijaństwa trwał spór wśród teologów czy matka Boża była jedynie Matką Jezusa jako człowieka, czy Matką Boga-Człowieka.

Spór ten rozstrzygnął w 431 roku Sobór w Efezie. Przyjęto wówczas dla Niej tytuł THEOTOKOS. Uznano tym samym, że jest Matką Boga, a nie tylko Jezusa-postaci historycznej. Ten ścisły związek Matki i Syna sławi najbardziej rozpowszechniony typ ikony zwany HODEGETRIA, przedstawiający Bogurodzicę z Dzieciątkiem na ręce. Matka wskazuje na Syna, Syn na Matkę. Ikony poczęto tworzyć na Wschodzie od VI w. W Polsce najlepiej oddaje ten typ obraz Matki Boskiej Częstochowskiej.

 MATKA BOŻA ZBARASKA (obecnie w Prałkowcach k/Przemyśla)

 W zespole obrazów przywiezionych z kresowych świątyń jest znaczna liczba takich właśnie ujęć. Wśród nich najstarszą kopię przywieziono ze Zbaraża (XVI w.), jest w Przemyślu, z kościoła ormiańskiego ze Stanisławowa (XVII w.), odbiera cześć w Gdańsku, z Biłki Szlacheckiej (XVII w.), jest w Grodźcu na Opolszczyźnie, tę z Łopatynia (XVIII w. płaczącą) czczoną w Wójcicach, z Sokala jest w Krakowie, a ze Złoczowa (XIX w.) w Tarnowie (por. Powiernik Rodzin 10 (1998) nr 4).

Drugi wzorzec dla twórczości artystycznej, polecany przez synody w XVII wieku oprócz Matki Boskiej Częstochowskiej, stanowił obraz Matki Boskiej Śnieżnej znajdujący się w Rzymie. Ponieważ w 1571 roku papież Pius V oddał Jej pod opiekę losy bitwy pod Lepanto, w której Liga Święta pokonała Turków, kopie obrazu rozpowszechniły się też u nas, ze względu na ciągłe zagrożenie tureckie, zwłaszcza na Kresach.

Matka Boża Latyczowska (obecnie w Lublinie)

Matka Boska z Latyczowa znajduje się obecnie w Lublinie (XVI w), kopie Matki Bożej Berdyczowskiej są w Warszawie i w Łodzi. Z Kochawiny przybyła do Gliwic, od oo. Jezuitów ze Lwowa do Wrocławia, w Wabienicach jest ze Złotego Potoku na Podolu (XVII w.).

Obrazy wzorowane na ikonie Jasnogórskiej oraz na wizerunkach Matki Bożej Śnieżnej, stanowiące wspólnie grupę zwaną HODEGETRIA, powstały w pracowniach malarskich Częstochowy, Krakowa i Lwowa. Różnią się między sobą szczegółami, nie zawsze są zaznaczone blizny na twarzy Madonny Częstochowskiej, różne mają akcesoria: berło, różaniec, kwiat. Matka trzyma Dziecko na prawej albo lewej ręce. Rozmaitość ujęć stanowi specyfikę polską, ale generalnie kanon, hieratyczność postaci zostają zachowane. W całości zbioru maryjnych obrazów kresowych jest to grupa najliczniejsza.

Matka Boska z kościoła ormianskiego w Łyścu k/Stanisłowawa (obecnie w Gliwicach)

Ze względu na układ ikonograficzny można wyróżnić 10 grup wizerunków. Na obrazach przedstawiających Matkę Bożą Miłującą Dzieciątko obejmuje szyję Maryi i przytula do jej twarzy policzek- to ELEUSA. Najpiękniejszy wizerunek przywieziono do Wrocławia z Mariampola, król Sobieski był z Nią pod Wiedniem. W Chełmie Lubelskim jest z Mielnicy na Wołyniu (XVI- XVII), kopia Matki Bożej Poczajowskiej z Krystonopola znajduje się u o.o. Bazylianów w Warszawie. Piękna Madonna z Dzieciątkiem, prawdopodobnie pędzla Stanisława Wyspiańskiego, przywieziona z kościoła Marii Magdaleny ze Lwowa trafiła do Muzeum Archidiecezji Częstochowskiej.

Jedna z grup przedstawia Matkę Bożą Tronującą. Do nie należą m. inn. Madonna z Bołszowca z XVII w. znajdująca się obecnie w Gdańsku. jest to piękna kopia obrazu Matki Bożej pod Jabłonią z pracowni Łukasza Cranacha Starszego. Zwrócona do modlących profilem słucha ich próśb, Dzieciątko stoi na Jej kolanach. W Poznaniu jest matka Boża Różańcowa od o.o. Dominikanów z Tarnopola, w Warszawie z Żółkwi (XVI w). Matka Boża bez Dzieciątka to wizerunki grupy kolejnej. Należą do nie przede wszystkim liczne kopie obrazów Matki Boskiej Ostrobramskiej przywiezione głównie z Wilna i ze Lwowa, gdzie jako wotum wystawiono Jej kościół w okresie międzywojennym z wdzięczności za odzyskanie niepodległości. Lwowskiemu obrazowi zrobiono we Wrocławiu replikę ołtarza, wileńskiemu replikę Ostrej Bramy. Z Otyni przywieziono obraz przedstawiający Wniebowzięcie Matki Boskiej, a zrujnowany kościół został przebudowany przez repatriantów na wzór otyckiego.

Figurka Pani Jazłowieckiej (obecnie w Szymanowie w pow. sochaczewskim gm.Teresin)

Szczególnie piękne są wizerunki Matki Bożej adorowanej. Przykładem może być przywieziony ze Lwowa do Lubaczowa obraz Matki Boskiej Łaskawej, przed którym niegdyś składał pamiętne śluby Jan Kazimierz. Koronowany obraz Matki Boskiej Świętomichalskiej, uważany przez 50 lat za zaginiony, zawieszono ostatnio w katedrze wileńskiej. Madonnę adorującą Dzieciątko ukazał artysta na obrazie przywiezionym z Biłki Szlacheckiej pod Lwowem do Grodźca na Opolszczyźnie. Tylko 5 figur Maryi przybyło z Kresów, m. inn. ze Lwowa od o.o.. Dominikanów Matka Boska Jackowa, która jest w Krakowie, z Jazłowca czczona w Szymanowie i lwowski posąg Madonny z Dzieciątkiem koronowany w 1995 roku w Twardogórze.

OBRAZ MATKI BOŻEJ POCIESZENIA z SOKALA  (obecnie w Hrubieszowie)

Odrębną grupę stanowią wizerunki Matki Boskiej Bolesnej. Są to przede wszystkim liczne ikony Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, na których przedstawiono narzędzia męki Pana Jezusa wokół postaci Maryi i Dzieciątka: ze Lwowa jest w Krakowie, drugi w Kaliszu, a ze Stanisławowa w Polanicy Zdroju. Inne ujęcia przywieziono z Monasterzyk do Bogdanowic pod Opolem, a z wołyńskiego Niewirkowa do Świątnik. Przedstawienie Świętej Rodziny reprezentują obrazy: Ucieczka do Egiptu z Biłki Szlacheckiej, czy Pokłon Pasterzy z Oleska obecnie w Sędziszowie. Podział zgromadzonego przeze mnie materiału na grupy tematyczne pozwala stwierdzić, że dzięki ofiarności repatriantów zostały uratowane skarby kultury wielkiej wartości. Umożliwia też porównanie z zasobami ogólnopolskimi wizerunków maryjnych, które również podzielił na grupy Wincenty Zalewski w swoim dziele Sanktuaria polskie (1988).Dalsze poszukiwania kresowych wizerunków pozwolą zapewne na uszczegółowienie wniosków.

Obraz Matki Boskiej Zwycięskiej z Lwowa – obecnie w kościele św. Mikołaja w Gdańsku

Walorami przywiezionych zabytków są ich wiek oraz wystrój. Jako przykłady można podać pochodzącą z XIII w. figurę Matki Boskiej Jackowej, ikonę Matki Boskiej Zwycięskiej z XIVw, która jest obecnie w Gdańsku, odbierającą cześć w Lubaczowie Matkę Boską Łaskawą z XVI w. przywiezioną z Klewania do Skwierzyny Madonnę z XVII w. zabytkowy obraz z Rzęsny Polskiej czczony w Kondratowej z XVIII w.,statuę Pani Jazłowieckiej powstałą w XIX stuleciu. Omawiane przedmioty kultu noszą cechy różnych stylów i wskazują, jak w poszczególnych epokach kształtował się rozwój religijności maryjnej. Wystrój przywiezionych obrazów, bogate nieraz szaty i liczne wota są również zabytkami sztuki. Srebrne blachy okrywające ,święte postacie są pięknymi grawerowane, zdobne drogimi kamieniami. Ale niektóre wizerunki noszą ,lady rabunku. Odnawiane przez wiernych, nie zawsze mają wartość.

 Matka Boża Łaskawa z kościoła ormiańskiego w Stanisławowa (obecnie w Gdańsku)

Srebrna pozłacana sukienka z XVIII w. zdobi obraz Matki Bożej Łaskawej z ormiańskiego kościoła w Stanisławowie, znajdujący się w Gdańsku, drewniana sukienka okrywa kopię Matki Bożej Berdyczowskiej w Jaworzu. Obraz z Rawy Ruskiej przywieziony do Lubyczy ma korony i różaniec z pereł. Srebrna szata i 100 zabytkowych wot to ozdoby Madonny Śniatyńskiej. Matka Boża z Nawarii, która jest w Urazie ma sukienkę z tektury, bo srebrna została skonfiskowana w czasach austriackich.

Szczególnym wyróżnieniem cudownych wizerunków jest koronacja. W Polsce pierwsza uroczystość koronacyjna odbyła się w 1717 roku w Częstochowie. Również w zespole wizerunków maryjnych związanych z Kresami są Madonny koronowane i to w rozmaitych okresach historycznych. Na Kresach Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1718-1772 wymienić należy obrazy z następujących miejscowości w kolejności koronacji: Troki 1718, Sokal 1724, Podkamień 1727, Żyrowice 1730, Łuck 1749, Wilno (M.B. Świętomichalska)1750, Lwów 1751, Berdyczów 1756, Białynicze 1761- łącznie 9 wizerunków. W okresie zaborów w latach 1773-1918 były to: Poczajów 1773, Lwów (M.B.Łaskawa)1776, Bołszowice 1777, Łatyczów 1779, Międzyrzecz Ostrowski 1779, Szydłów na Żmudzi 1786, Lwów (M.B. Pocieszenia) 1905, Kudryńce 1909, Kochawina 1912- łącznie 9 obrazów.

Różańcowa Pani Żółkiewska (obecnie w Warszawa – Służew).

W II Rzeczypospolitej, w latach 1918-1939 trzeba wymienić: Rudki 1921, Wilno -Ostra Brama 1927, Żółkiew 1929, Stanisławów (M.B. Ormiańska) 1937, Jazłowiec 1939 – łącznie 5 zabytków kultu. Po II wojnie do 1995 ukoronowane obrazy kresowe: z Dobromila, który jest w Jodłówce 1075, z Łopatynia, obecnie w Wójcicach (1986), z Łyśca przywieziony do Gliwic (M.B Ormiańska 1989), z Mariampola obecnie we Wrocławiu (1989). ze Lwowa czczony w Kaliszu (M.B. Nieustającej Pomocy 1991), w Białymstoku 1995 (kopia M.B. Ostrobramskiej ), z Tarkowa (1991) przywieziona do Łukawca i lwowska figura Matki Bożej, która jest w Twardogórze (1995)- łącznie 8 obrazów. Jeśli się zważy, że w obrzędzie koronacji wyraża się szczególna cześć wybranych wizerunków, na podkreślenie zasługuje ciągłość tego kultu w dziejach Polski i jej Kresów. Łącznie wyróżniono 31 kresowych wizerunków, co stanowi około 18 % wszystkich koronowanych maryjnych przedmiotów kultu w Polsce w ciągu prawie 300 lat.

 Obraz Madonny w Międzyrzeczu Ostrogskim

Jak z badań wynika 10 koronowanych obrazów Madonny pozostało poza obecnymi granicami Kraju, w tym 4 na Litwie: w Trokach, Szydłowie i 2 w Wilnie, 4 na Ukrainie: w Łęcku, Berdyczowie, w Międzyrzeczu Ostrogskim i w Poczajowie, 2 na Białorusi: w Białyniczach i w Żyrowicach. Rozmaity jest ich los: wiszą w kościołach katolickich, 3 w cerkwiach prawosławnych, Matka Boska Białynicka po 1924 roku znalazła się w muzeum, Łucka spłonęła (1925). Pełnią one nadal ważne funkcje kultowe, świadczą też o polskim tam władaniu przez wiele wieków. Repatrianci przywieźli kopie tych obrazów: Żyrowicka jest w Białowieży, Berdyczowska w Jaworzu i w Łodzi, Poczajowska w Warszawie. Wiszą w kościołach, a wizerunki Matki Bożej Ostrobramskiej w każdym niemal domu polskim.

Matka Boża Bieszczadzka z Rudek k/Lwowa (obecnie w Jasieniu k.Ustrzyk Dolnych)

Madonny kresowe mają rozmaite imiona, które podkreślają życzliwość dla modlącego się człowieka, a więc: Matka Boska Pocieszenia, Łaskawa, Nieustającej Pomocy, a przywiezioną z Bołszowca zwać można Cierpliwie Słuchającą. Imiona zależą też od akceroriów zdobiących obrazy: Szkaplerzna, Różańcowa, z Różą. Ale są też nazwy nowe. Lwowska Madonna z kościoła OO. Jezuitów stała się we Wrocławiu Patronką Robotników i Solidarności, przywieziona z Biłki Szlacheckiej do Grodźca to Opiekunka Sybiraków. U Jej stóp gromadzą się podczas ogólnopolskich zjazdów. Jej obraz wyhaftowano na sztandarach sybirackich obok Częstochowskiej i Ostrobramskiej.

Przywiezione z Kresów obrazy gwarantują ciągłość kultu. Mimo zniszczenia dawnych kościołów i parafii, a także dokumentacji są nieraz jednym śladem ich istnienia na Utraconej Ziemi. Dawni parafianie tworzą różnego typu struktury normalne, np. Związek Potoczan. To jest fenomen, skupienie się dawnych i nowych wiernych wokół cudownego wizerunku przywiezionego niegdyś z Kresów. Funkcje integracyjne zaznaczają się zwłaszcza w dniach odpustów i pielgrzymek. Obecnie, gdy już można jeździć na Wschód, usiłują dawni parafianie odbudować zniszczone tam kościoły, dbają o ich wyposażenie, przywożą kopie cudownych obrazów. Odnawiają cmentarze gdzie są groby przodków.

Matka Boża Nieustającej Pomocy u Sióstr Karmelitanek Bosych we Lwowie (obecnie w Kaliszu)

Wokół kresowych wizerunków powstały nowe sanktuaria i wydawnictwa. Przypomniano dawne pieśni , obyczaje, obrzędy. Ogromne nieszczęścia, które kresowa ludność przeżyła podczas wojny i wygnania ze stron rodzinnych sprawiły, że ich religijność cechuje w wielu przypadkach ludowe widzenie świata, gdy zatarta została granica między sacrum a profanum i płynne jest przejście między światem realnym oraz niematerialnym. Obydwa światy przenikają się wzajemnie. Odbija się to zwłaszcza w licznych opowieściach, legendach. Oprócz dawnych, przywiezionych z Kresów, powstają nowe. Np. w dni powodzi w dolinie Odry, gęsto zamieszkanej przez ludność kresową, wierni gromadzili się w kościołach wokół świętych wizerunków, wspólnie modlono się. Widziano, jak Matka Boża Zatrzymywała fale, chmury, deszcz. Wierzono, że chroniła domy.

Matka Boża Bołszowiecka (obecnie w Gdańsku)

W Polsce jest obecnie około 500 cudownych obrazów maryjnych. Kresowe wizerunki stanowią ponad 28 %. W dziele uratowania ich wielką zasługę mają wygnańcy z Utraconej Ziemi. Należy tylko żałować, że to co przywieźli, stanowi znikomą- cząstkę zaginionych bezpowrotnie skarbów.

Prof. Maria Pawłowiczowa

http://www.humanfamilies.com/Powiernik/98/nr1098.htm#ob http://www.humanfamilies.com/Powiernik/98/nr1198.htm#obra

Przeczytaj:

Święte wizerunki Wschodu i Zachodu z kolekcji o.P. Ferko OCD

Wygnane i odnalezione

Skarby z Kresów

Madonny Kresowe w świątyniach Warszawy

Jazłowiecka Biała Pani

Obraz Matki Bożej Ostrobramskiej

Matka Boska Berdyczowska – ozdoba Ukrainy, Wołynia i Podola

Matka Boża Latyczowska

MADONNY WYDZIEDZICZONE. CUDOWNE OBRAZY MARYJNE Z ARCHIDIECEZJI LWOWSKIEJ OBRZĄDKU ŁACIŃSKIEGO – https://www.kul.pl/files/232/PUBLIKACJE/2018/05_leszczynski.pdf

Kliknij, aby uzyskać dostęp 05_leszczynski.pdf

Zobacz także: 

Sanktuarium Pierwszej Rzeczypospolitej